۱۶ - فهرست و منابع
دموکراسی و
.
تجربهی حقایق
.
(16)
.
فهرست
.
پیشگفتار
تولد دموکراسی در یونان
تجربه ی دمکراتیک ، مرحله ای گذار
نظریه کلاسیک دمکراسی
نظریه رقابتی
اسطوره ی دموکراسی
دمکراسی کثرت گرایان و نظریه ی فرهنگی
دمکراسی سوسیالیستی و دمکراسی های متعهد
دمکراسی لیبرال و جهانی شدن
دمکراسی و حوزه عمومی
دمکراسی و پدیده ی دولت - ملت
نظری پراگماتیک به مدرنیته و جامعه ی دمکراتیک
گفتمان های دولت مردم سالار
بررسی دمکراتیزه شدن عملی
گذری بر کلیات نظری دمکراسی
الگوی جهانی دمکراسی
دمکراسی دینی
بنیانهای تفاوت
تاریخ مسلمانان و مساله ی دمکراسی
برخورد امام علی (ع ) و مساله ی قدرت و اقتدار
رابطه حکومت امام (ع ) با مردم
نگاهی دوباره
اراده ی برتر
منابع
.
اراده‌ی برتر
می‌خواهیم به عنوان بحث پایانی به معتبرترین متن مسلمانان بازگردیم . برسی‌های سلسله‌وار اما گسسته‌ی گفتارهای پیشین را بد نیست با آیات الهی پایان بخشیم . روح اعمال مسلمانان و بخصوص پیشوایان آنها ریشه در قرآن دارد . قرآن ، که مهمترین وظیفه را برای انسان برقراری توحید و نفی شرک شناخته است .
در تفکر توحیدی استبداد زبون و نامناسب دانسته شده و برتری انسانها به هم مورد نکوهش قرار گرفته است مگر در پیشگاه خداوند که می‌فرماید : ان اکرمکم عندالله اتقیکم .
اما گذشته از توصیه‌ی قرآن به عدم اجبار به دیندار کردن مردم که در آیات زیر مشخص است :
لااکراه فی الدین ، قدتبین الرشد من الغی …[1]
انا هدینا السبیل اما شاکراً و اما کفوراً [2]
ان هذه تذکره فمن شاء اتخذ الی ربه سبیلا [3]
قال اطیعو الله و اطیعو الرسول
فان تولو ا فانما علیه من حمل علیکم ما حملتم
و ان تطیعوا تهتدوا و ما علی الرسول
الا البلاغ المبین[4]
و ما ارسلناک علیهم وکیلاً
فان اعرضو فما ارسلناک علیهم
حفیظا ان علیک الاالبلاغ [5]
و اینکه گزینش مردم مهم است و نه تحمیل عقاید به آنها ، محور برنامه‌های ارایه شده و توصیه‌ی قرآن است رسول الله و مؤمنان‌اند تا آنجا که ویل دو رانت می نویسد :
«خدای اسلام بیشتر در فکر قوم پیامبر خویش است تا تمام انسانها»
و خداوند بدین ترتیب در قرآن قوانین جامعه‌ی توحیدی را معرض می‌کند و پیامبر را به عنوان انسانی همانند سایر انسانها اما دارای حقامر و ولایت معرفی می‌نماید :
وما کان لمومن ولامؤمنه اذا قضی‌الله و رسوله امر ان یکون لهم خیره من امرهم … [6]
النبی اولی بالمومنین من انفسهم [7]
فمن یعمل من الصالحات و هو مؤمن
فلا کفران لسعیه و انا له کاتبون [8]
و ما ارسلناک الا کافه الناس بشیراً
و نذیراً و لکن اکثر الناس لایعلمون [9]
و …
پیامبر ، شرک و طاغوت را از جامعه می‌شوید و با جباران و طاغوت‌ها و قدرتهای مسلط می‌جنگد تا حکومت توحیدی برپا کند .
منشاء حاکمیت در قرآن منحصر به خداوند است اما آنچنان که برداشت کرده‌اند ولایت تشریعی الهی جبری نیست بلکه آنگونه است که انسانهای رستگار با بهره‌گیری از کتاب خدا و روشنگری های پیامبران از آن بهره‌مند شده و راه درست را بر می‌گزینند :
ان الحکم الّا لله ، علیه تو کلت و علیه فلیتوکل المتوکلون [10]
ام اتخذ و من دونه اولیاء فالله هو الولی و هو الموتی و هو علی کل سٌی قدیر [11]
افحسب الذین کفرو ان یتخذوا عبادی من دونی اولیا و انا اعتدنا جهنم للکافرین نزولاً[12]
ولی الذین آمنو یخرجهم من الظلمات الی النور و الذین کفروا اولیاؤهم الطاغوت یخرجونهم من النور الی الظلمات اولئک اصحاب النار هم فیها خالدون . [13]
اتخذوا احبارهم و رهبانهم اربابا من دون الله و المسیح ابن مریم و ما امروا الا لیعبدوا الها واحداً لا اله الّا هو سبحانه عما یشرکون [14]
النبی اولا بالمؤمنین من انفسهم … . [15]
من یطع الرسول فقد اطاع الله [16]
وجعلنا هم الفته یهدون بامرنا … [17]
والذین آمنو الذین یقیمون الصلاه و یؤتون الزکاه و هم راکعون [18]
والذین قالو ربنا الله ثم استقامو تنزل علیهم الملائکه الا تخافوا و لاتخزنوا بشروا بالجنته التی کنتم توعدون [19]
و در نظام سیاسی توحیدی که در اسلام مطرح می‌گردد و از قرآن برداشت کرده‌اند صلاحیت قانون‌سازی و قانون‌گذاری مختص خدا و بخشی از حاکمیت ولایت الهی به اذن اوست و از غیر خدا سلب شده است . دولت و امت اسلامی ، وظیفه‌ی تکلیف فرمانبرداری و متابعت از هیچ قانونی جز اراده‌ی تشریعی خداوند را ندارند که آن هم به اذن خداست . چنانکه گفته شد اراده‌ی هیچ گروهی برتر از دیگر گروهها نیست و اراده‌ی برتر تنها متعلق به خداست .
با چنین دیدگاهی و رجوع به سخنان حکومت گران با تئوری فقهی همچون امام خمینی آنجا که می گوید :
«اسلام دین قانون است . پیغمبر هم نمی‌توانست خلاف قانون انجام دهد . خدا به پیغمبر می‌گوید اگر یک حرف خلاف بزنی رگ و تینت را قطع می‌کنم . حکم قانون است … اسلام مقابل دیکتاتوری‌ها ایستاده .»[20]
و آیت الله خامنه‌ای آنجا که می‌نویسد :
«دعوت‌های توحیدی در همه‌ی دوران‌ها همین که قدم در صحنه‌ی اجتماع نهاده‌اند ، حساب خود را با صف مسلط و مستکبر روشن ساخته‌اند و بر اثر آن با دو واکنش روبرو شده‌اند .
1ـ تعرض و انکار و ستیزه از سوی مستکبران
2ـ گرایش و قبول حمایت از سوی مستضعفان
این دو گرایش در واقع نشانه‌ی توحید خالص است یعنی در همه‌ی زمانها در آینده نیز هرگاه توحید در مفهوم اصیل و با شکل درست‌اش مطرح گردد و ناگزیر همین جبهه‌بندی و موضع‌گیریهای متقابل را به همراه دارد . [21]
خواهیم دید که نه تنها قوانین اسلام از صدر اسلام به صورت تعبدی و آنچنان که روش همه‌ی ادیان است با وعده‌ی آخرت بر جامعه بال گسترده‌اند بلکه باز تولید کنندگان حکومت اسلامی نیز قابل به مشخص بودن وضعیت جامعه و قوانین آن و راهبری جامعه با قوانین الهی در صورت خواست مردم هستند . البته در این میان انحصار استخراج قوانین الهی به آنانکه دراین مسیر گام برداشته‌اند و دانای علوم اسلامی‌اند یعنی فقها باز می‌گردد . کافی است نگاهی به کتاب ولایت فقیه ، نوشته‌ی امام خمینی بیندازیم تا چهارچوبهای نظری مشروعیت حکومت جامعه‌ای را که بحث مردم سالاری دینی در آن مطرح شده است بهتر بشناسیم .
خواه ناخواه ، در تئوری مردم سالاری دینی بحث ولایت فقیه نیز داخل شده است . ولایت فقیه که بنیانگذار انقلاب اسلامی پس از رساندن سلسله‌ی فرمانگذاران از خدا و انبیا و ائمه به فقها ، شرط حفظ چهارچوبهای الهی را برای آن ذکر می‌کند و می‌افزاید :
«ولایت فقیه، ضد دیکتاتوری است نه دیکتاتوری .»[22]
به هر حال ، ما در اینجا قصد ورود به بحث ولایت فقیه و چگونگی حکومت شیعی را نداریم ، تنها با ذکر پاره‌ای نکات که بازکننده‌ی راه نفوذ ذهن به مسیر دموکراسی دینی و شناخت همراهان آن است سعی کردیم با منبع اصلی شناخت اسلام که همان قرآن است ارتباط برقرار کنیم . می‌توان از آنچه تاکنون گفته شد همسازی یا ناهمسازی مبانی نظری کلیات بحث ولایت در قرآن را با مردم‌سالاری نتیجه گرفت . اخذ این نتیجه ، با توجه به بحث مفصلی که درباره‌ی دموکراسی شد در ذهن ما انجام شده است و نیاز به بازگویی آن نیست. تحقیقات گسترده در این زمینه توسط صاحب نظرانی چون محسن کدیور و مجتهد شبستری و دکتر سروش و دیگران انجام گشته است .
آنچه در پایان این متن می‌توان آورد این است که اگر تفاوت مبانی نظری تجارب صدر اسلام و پس از آن با دموکراسی پذیرفته شود به معنای ضد اسلامی بودن دموکراسی نیست بلکه به آن معناست که تجربهی مردم سالاری ما نمی‌تواند بر پایه‌ی آن تجارب گذاشته شود و اگر قابلیت انطباق آنها فراچنگ آید باز ما را از تجربهی مردم سالاری بی‌نیاز نمی‌سازد .
.............................................................
[1] ـ آیه 256 ـ سوره‌ی دوم
[2] ـ آینه 3 ـ سوره 76
[3] ـ آیه 29 ـ سوره 76
[4] ـ آیه 54 ـ سوره 24
[5] ـ آیه 48 ـ سوره 42
[6] ـ آیه 36 ـ سوره 33
[7] ـ آیه 6 ـ سوره 33
[8] ـ آیه 94 ـ سوره 21
[9] ـ آیه 34ـ سوره 28
[10] ـ آیه‌ی 4 ـ سوره‌های 30
[11] ـ آیه 19 ـ سوره 42
[12] ـ آیه 102 ـ سوره 18
[13] ـ آیه‌ی 257 ـ سوره 4
[14] ـ آیه 31 ـ سوره‌ی 9
[15] ـ آیه‌ی 6 ـ سوره 32
[16] ـ آیه‌ی 80 ـ سوره‌ی 4
[17] ـ آیه‌ی 73 ـ سوره 21
[18] ـ آیه 55 ـ سوره 5
[19] ـ آیه 30 ـ سوره 41
[20] ـ صحیفه‌ی نور ـ جلد 10 ـ ص 53
[21] ـ آیت الله خامنه‌ای 1356 ـ ص 69
[22] ـ صحیفه‌ی نور ـ جلد 10 ـ ص 2ظ
منابع
ـ قرآن کریم و ترجمه‌های فیض الاسلام ، عبدالعلی بازرگان و و فولادوند از نهج‌البلاغه
1ـ بنیاد فلسفه‌ی سیاسی در غرب / حمید عنایت / نشر زمستان / 1381 / چاپ سوم
2ـ آیین واندیشه در دام‌خودگامگی/ سید محمد خاتمی / طرح نو / 1378 / چاپ دوم
3ـ اندیشه‌های سیاسی قرن بیستم / دکتر علی اصغر حلبی / اساطیر / 1375
4ـ آموزش شناخت انتقادی / پائولو فریره / شیوا کاویانی / انتشارات آگاه / 1375
5ـ سخنان علی (ع) / جواد فاضل / انتشارات امیر کبیر
6ـ اسطوره ، امروز/ رولان بارت/ شیرین دخت دقیقیان / تهران / نشر مرکز / 1375
7ـ امت و امامت / علی شریعتی / چاپ قدیم
8ـ یورگن هابرماس / رابرت هولاب / حسین بشیریه / نشر نی / 1375
9ـ اندیشه‌های سیاسی قرن بیستم / دکتر حاتم قادری / انتشارات سمت / 1380
10ـ دموکراسی یا حقیقت / دکتر علی میرسپاسی / طرح نو / 1380
11ـ پسامدرنینه / دیوید لایون / محسن حکیمی / انتشارات آشیان / 1380
12ـ دولت و دموکراسی در عصر جهانی شدن / محمد توحید فام / تهران / نشر روزنه / 1380
13ـ راه سوم / آنتونی گیدنز / مریم پاشنگ / همشهری/ 1380
14ـ منتخبی از نهج‌البلاغه / ترجمه سید جعفر شهیدی / دفتر نشر فرهنگ اسلامی/1377
15ـ چشم‌انداز دولت ـ ملت / آنتونی گیدنز ، / محمد رضا جلایی پور / ماهنامه آفتاب / شماره 24
16ـ حلقه مفقوده / محمد با قر آیت اللّهی / ماهنامه آفتاب / شماره 25
17ـ بتواره‌ی قدرت ، خیالواره‌ی ماندگاری / آفتاب / شماره 23
18ـ مبانی نظری نظام سیاسی‌اسلام/روزنامه مردم‌سالاری‌ـ ضمیمه‌اندیشه / 11/6/82
19ـ مردم سالاری دینی یا مردم سالاری دینداران / آفتاب / اردیبهشت 82
20ـ عدم دموکراسی / ماهنامه آفتاب / فروردین 82
21ـ خشنونت و ناکجا آبادگرایی / گارل پوپر / علی پایا/ روزنامه یاس نو / 18/4/82
22ـفرهنگ ، سیاست و جهانی شدن / احمدرضا زحمتکش / روزنامه مردم سالاری / 17/4/82
23ـ مردم سالاری دینی در تئوری و عمل / محمد ملک‌زاده / آفتاب / شماره 24
24ـ دیالوگ سنت و مدرنیته / هاشم آغاجری / مجله آبان / دوره جدید ـ شماره 1
25ـ آزادی عقیده در اسلام / آفتاب / اسفند 81
26ـ میراث حکومت امام علی / فریدون شایسته / آفتاب / شماره 22
27ـ حقوق بشر و روشنفکری دینی / محسن کدیور / آفتاب / شماره 27
